کمابیش تمامی مردم دنیا نام چرنوبیل را شنیده‌اند. داستان‌ها و افسانه‌های بسیار از دل این واقعه بیرون آمده است که بسیاری از آن‌ها به دلیل موقعیت زمانی و مکانی حادثه چرنوبیل به وجود آمده است. در این جستار، به طور خلاصه، دلایل رخداد چرنوبیل، مقابله و جلوگیری از پیشرفت آن و چرنوبیل در دنیای امروزی پرداخته خواهد شد.

۱. چرنوبیل نام شهری در استان کیف در اکراین کنونی است. این شهر به علت حادثه چرنوبیل که در نیروگاهی هسته‌ای چرنوبیل که در ۱۴. ۵ کیلومتری این شهر قرار داشت خالی از سکنه شد. اما اکنون دولت اکراین، قصد دارد تا از این فرصت استفاده کرده و چرنوبیل را به یک قطب گردشگری تبدیل کند.

از حادثه چرنوبیل به عنوان بد‌ترین حادثه اتمی غیر نظامی دنیا یاد می‌شود. این حادثه که در ۲۶ آوریل ۱۹۸۶ روی داد، یکی از بزرگ‌ترین فجایع دست ساخت بشر بود. هرچند آمار دقیقی از تعداد کشته شدگان، مجروحان و… در دسترس نیست، اما براساس آمارهایی که شوروی منتشر کرده بود، ۳۲ نفر در این حادثه جان خود را از دست دادند و ۲۰۰ نفر نیز به آلودگی جدی هسته‌ای دچار شدند. البته آمارهای واقعی عددی بسیار فرا‌تر از آمار و ارقام شوروی را نشان می‌دهند، به نوعی که کار‌شناسان کمیته ویژه چرنوبیل سازمان ملل متحد معتقد حدود ۴۰۰۰ نفر در این حادثه جان خود را از دست داده‌اند و ده‌ها هزار نفر نیز دچار انواع بیماری‌های ناشی از تششعات هسته‌ای شده‌اند. اما آمار قابل استنادی که عظمت این فاجعه را نشان می‌دهد، کوچ اجباری بیش از ۳۵۰ هزار نفر از محل سکونت خود برای در امان بودن از آلودگی هسته‌ای بود. کار‌شناسان معتقدند که در اثر حادثه چرنوبیل و خاک سوخته به جا مانده از انفجار هسته‌ای راکتور شماره ۴ چرنوبیل، خاک منطقه تا ۲۰ هزار سال قابل کشت و برداشت نیست.

در رابطه با حادثه چرنوبیل داستان‌ها و افسانه‌های بسیاری به وجود آمده است. یکی از مهم‌ترین دلایل آن واقع شدن این منطقه در خاک شوروی کومونیستی بود. شوروی برای جلوگیری از فشار بین المللی، از انتشار اطلاعات در رابطه با این فاجعه جلوگیری جدی به عمل آورده بود و عملا تا یک سال پس از این فاجعه پای هیچ ارگان بین المللی به منطقه چرنوبیل باز نشده بود.

۲. به عقیده متخصصان این واقعه به دلیل اشتباه انسانی رخ داده است. آن طور که در گزارش‌های گوناگون ذکر شده است، در ۲۵ و ۲۶ آوریل ۱۹۸۶ متصدیان راکتور برای انجام آزمایشی سیستم ایمنی راکتور را غیر فعال کردند (کندکننده‌های نوترون را از آن خارج کردند). نتیجه آن راکتوری بدون کندکننده مناسب و از کنترل خارج شدن آن بود. بدون توانایی در کنترل رآکتور، دمای آن به حدی رسید که بیشتر از حرارت خروجی طرح ریزی شده بود. حادثه زمانی آغاز شد که در ۱۰: ۱۱ شب ۲۵ آوریل ۱۹۸۶نیروگاه چرنوبیل دستور کاهش میزان قدرت رآکتور برای تست را دریافت نمود و نیروگاه شروع به کاهش قدرت رآکتور شماره چهار تا ۳۰ درصد نمود. دو اشتباه واقعه مهلک چرنوبیل را رقم زد اولین اشتباه زمانی بود که کنترل کننده رآکتور به اشتباه و بر اثر عدم تنظیم کردن می‌له‌های جذب نوترون نیروی راکتور را تا یک درصد کاهش داد و رآکتور بیش از پیش افت قدرت پیدا کرد. در اینجا بود که پرسنل دومین اشتباه خود را انجام دادند و تقریبا تمامی می‌له‌های کنترل را از داخل رآکتوربیرون کشیدند. این همانند زمانی است که اتومبیلی را در آن واحد هم گاز داد و هم ترمز گرفت. در این زمان و با وجود نبود می‌له‌های کنترل کننده قدرت در داخل منطقه فعال نیروی رآکتور به ۷ درصد افزایش پیدا نمود.

پس از این اتفاق اولین انفجار در ساعت ۱: ۲۴ دقیقه بامداد روز ۲۶ آوریل به وقوع پیوست. در این انفجار پوشش ۱۰۰۰ تنی بالای رآکتور را بلند و راه را برای خروج مقدار زیادی بخار آب داغ هموار کرد. و این مقدمه‌ای بود بر انفجار دوم ناشی از هیدروژن، که ممکن است حاصل ترکیب بخار آب لوله‌های پاره شده و زیرکونیوم و یا حتی گرافیت هسته رآکتور بوده باشد.

انفجار دوم سقف رآکتور را پاره کرد و ۲۵ درصد از تأسیسات هسته رآکتور را از بین برد. گرافیت (کندکننده) سوزان و مواد داغ هسته که در اثر انفجار بیرون ریخته بود، باعث ایجاد حدود ۳۰ آتش سوزی جدید شد، واین شامل سقف قیر اندود و قابل اشتعال واحد ۳ نیز می‌شد که مجاور واحد ۴ واقع شده بود.

براساس این اطلاعات اشتباه انسانی باعث به وجود آمدن فاجعه‌ای در ابعاد چرنوبیل شده است. بسیاری از کار‌شناسان معتقدند با وجود تغییرات اساسی در ساختار راکتور‌های کنونی نسبت به راکتور استفاده شده در چرنوبیل که از نوع راکتور RBMK بوده است، هم چنان احتمال شکل گیری اتفاقات و فجابع این سان باید بود. هرچند که فاجعه فوکوشیما نشان داد، که تنها اشتباهات فنی و انسانی نیست که در وقایع اتمی فاجعه آفرین است، اما با این همه هنوز یکی از بزرگ‌ترین خطر‌ها در رابطه با راکتور‌ها و آزمایش‌های اتمی، اشتباهات انسانی تلقی می‌شود.

۳. اگر به روزشمار حادثه چرنوبیل نگاهی بیاندازیم، متوجه می‌شویم، حدود ۸ روز زمان برای خاموش کردن آتش در راکتور ۴ این نیروگاه زمان صرف شده است. در این مدت ۶. ۷ تن مواد رادیواکتیو در گستره‌ای به وسعت ۲۰۰ هزار کیلومتر مربع، یعنی بخش اعظمی از خاک اروپا پخش شده است. نیروهای شوروی در زمانی حدود ۷ ماه اولین دیواره بتنی اطراف چرنوبیل را ساختند. این دیواره تششعات رادیو اکتیو ساطع شده از هسته‌ی راکتور شماره ۴ را به شدت کنترل کرد، اما با این وجود، هم چنان تششعات و آسیب‌های هسته‌ای در منطقه ادامه داشت به نوعی که تا کنون نیز، محدوده ۳۰ کیلومتری این نیروگاه همچنان خالی از سکنه و منطقه ویژه محسوب می‌شود. اما آخرین راکتور نیروگاه چرنوبیل در سال ۲۰۰۰ میلادی به کار خود پایان داد و رسما عمر این نیروگاه به پایان رسید. از این زمان بود که فعالیت برای کنترل تششعات چرنوبل بیش از پیش افزایش یافت. کمیته ویژه چرنوبیل سازمان ملل متحد همچنان با برگزاری نشست‌های گوناگون، سعی در تسریع کار پاکسازی محیط اطراف چرنوبیل دارد. این واقعه چنان عظیم بود که پیش بینی می‌شود تا سال ۲۰۶۵ میلادی کار پاکسازی منطقه چرنوبیل ادامه داشته باشد.

میزان تششعات ساطع شده از نیروگاه چرنوبیل به حدی زیاد است که در آخرین تششع سنجی‌های صورت گرفته، میزان تششعات رادیو اکتیو در بیرون دیواره بتنی ساخته شده در نوامبر ۱۹۸۶، حدود ۵ میکروسیورت است. ۱۰ دقیقه قرار گرفتن در برابر این تششعات برابر است با قرار گرفتن در برابر سطح تششع یک عکس اشعه ایکس.

۴. برنامه فعلی، ساخت یک طاق فولادی بزرگ در مجاورت راکتور و هل دادن آن به سوی راکتور برای پوشاندن آن است. این طاق که ۱۰۵ متر ارتفاع ۲۵۷ متر پن‌ها خواهد داشت؛ و به ادعای سازندگانش بزرگ‌ترین ساختار متحرک دنیا خواهد بود، قرار است تا سال ۲۰۱۵ در محل نصب شود و امید می‌رود که دست کم ۱۰۰ سال عمر کند. بعد از نصب این طاق، می‌توان با استفاده از جرثقیل‌های روباتیک در درون آن، بنای سیمانی کنونی و اجزای راکتور را باز کرد. برنامه دراز مدت این است که تا سال ۲۰۶۵ کار پاکسازی چرنوبیل تمام شود.

برخی از کانال‌های سیمانی پروژه در محل خود نصب شده‌اند. ولی بنیاد بین‌المللی سپر چرنوبیل که از این تلاش ۱. ۴ میلیارد دلاری حمایت مالی می‌کند، هنوز نیمی از این مبلغ را کم دارد، و زمان پایان پروژه نیز از زمانی که در سال ۲۰۰۱ بر سر اصول آن توافق شد، ده سال به عقب کشیده شده است.

در همین حال، چرنوبیل در حال ساخت یک تاسیسات ذخیره بلندمدت برای نخاله‌های ساختمانی است که از تخریب ساختمان راکتور ۴ برجا می‌مانند؛ و بیش از ۲۰ هزار بشکه سوخت مصرف شده راکتورهای دیگر نیروگاه نیز در آنجای خواهند گرفت. هزینه ساخت این تاسیسات، تقریبا ۴۲۰ میلیون دلار براورد شده است.

به رغم اینکه تمام این راکتور‌ها خاموش شده‌اند، نیروگاه هنوز مقدار زیادی زباله‌های رادیواکتیو تولید می‌کند که تا حدی به دلیل جریان مداوم آب در ساختمان‌های ذخیره زباله‌ها و تالار توربین راکتور شماره ۴ است. هر ماه، دست کم ۳۰۰ هزار لیتر آب رادیواکتیو باید به بیرون از ساختمان پمپاژ شود و در داخل نیروگاه انبار شود. دلیل اصلی این جریان آب، استخر خنک‌کننده چرنوبیل است که سطح آب‌های زیرزمینی منطقه را بالا آورده است.

عبارت «استخر خنک‌کننده» عموما اشاره به محفظه‌هایی دارد که می‌له‌های سوخت مصرف شده در آن انبار می‌شوند تا زمانی که سطح تشعشع در آن‌ها به حدی کم شود که بتوان آن‌ها را در انبارهای بلند مدت نگهداری کرد. ولی تالاب چرنوبیل واقعا یک منبع آب خیلی بزرگ است که ۲۲ کیلومتر مربع پهنا دارد و آب سیستم‌های خنک کننده راکتور‌ها در آن نگهداری می‌شد. استخر همچنین حاوی مواد رادیواکتیو با نیمه عمر بالا مانند سزیوم ۱۳۷ و استرانتیوم ۹۰ است، که بعد از انفجار از آسمان باریدند. سطوح بالای آب ناشی از استخر خنک‌کننده، علاوه بر اینکه سبب جریان آب در نیروگاه می‌شوند، خطر شکست سد ضعیفی را که در شرق آن قرار دارد بالا می‌برند، در صورت وقوع این امر، این آب‌ها مستقیما وارد رود پریپیات می‌شوند. رادیواکتیویته در آب در حال خروج، به سرعت در آب رودخانه حل می‌شود؛ در نتیجه با اینکه سطح قرار گرفتن در معرض تشعشع را برای مردم پایین دست به میزان چشمگیری بالا نمی‌برد، می‌تواند سبب ترس و وحشت مردم محلی شود.

اعضای گروه کنترل چرنوبیل، وضعیت را با پمپاژ آب از رودخانه پریپیات به داخل استخر و با هزینه اندک چند صد هزار یورو در سال، تثبیت می‌کنند. ولی برنامه بلند مدت این است که سطح آب را ۷ متر پایین بیاورند تا مجموعه‌ای از ۱۰ تا ۲۰ استخر کوچک‌تر به وجود بیاید که خطرناک‌ترین ته‌نشین‌ها را در خود دارند. به گفته آنتروپوف یکی از کار‌شناسان قدیمی چرنوبیل، این پروژه ۳ الی ۴ میلیون یورو هزینه دربر خواهد داشت.

هزینه بخش‌های اصلی برنامه جمع کردن چرنوبیل توسط بنیادهای بین‌المللی پرداخت می‌شود، ولی پروژه استخر خنک‌کننده جزو آن‌ها نیست. همین مشکل مالی در مورد تحقیقات مورد نیاز برای متقاعد کردن مسئولین نیز صادق است.

۵. در مورد سرنوشت تلخ کارگرانی که در ‌‌‌نهایت راکتور شماره ۴ چرنوبیل را کنترل کردند، تقریبا همه با هم توافق دارند. از ۱۳۴ کارگر اضطراری که در معرض تشعشع قرار گرفتند، ۲۸ نفر در عرض تنها چند ماه از حادثه مردند. ۱۹ نفر دیگر هم از آن زمان تاکنون به دلایل متفاوت درگذشته‌اند، و خیلی از بازماندگان دیگر نیز اکنون با آب‌مروارید و زخم‌های پوستی زندگی می‌کنند.

از آن زمان تاکنون بیش از ۵۰۰ هزار مورد ابتلا به سرطان تیروئید در میان کسانی که در آن زمان کودک بودند و در مناطق آلوده شده اتحاد جماهیر شوروی زندگی می‌کردند ثبت شده است؛ که افزایش بیش از ده برابری به نسبت سطح نرمال را نشان می‌دهد (این سرطان تاثیری بر افراد بزرگسال نداشت). بیشتر این موارد ناشی از نوشیدن شیر آلوده با ید رادیواکتیو بود. کمتر از ۲۰ نفر از این افراد جان خود را از دست دادند، ولی تعداد بسیار زیاد سرطان‌ها، و بروز سریع آن در کمتر از ۵ سال از حادثه، خیلی از همه‌گیر‌شناسان را شگفت‌زده کرد.

۶. این واقعه سبب جهشی در تحقیقات تیروئید شد که مهم‌ترین آن‌ها، تحقیقی طولانی مدت در مورد ۲۵هزار نفر از اتباع اوکراین و بلاروس است که در سال ۱۹۸۶ کودک بودند، و توسط موسسه ملی سرطان (NCI) موسسه ملی سلامت ایالات متحده امریکا در بتسدای مریلند هماهنگ می‌شود. آخرین نتایج بخش اوکراینی این گروه، یافته‌های پیشین را تایید می‌کند که بروز سرطان تیروئید، متناسب با دوز تشعشعات است، و گروه‌های پرخطر نیز کودکان و کسانی بودند که به دلیل رژیم غذایی نامناسب، دچارکمبود ید بودند.

ان‌سی‌آی وضعیت سلامت گروه دیگری را نیز که شامل پاکسازی‌کننده‌ها است، بررسی می‌کند، گروهی متشکل از بیش از نیم میلیون نفر که به داخل منطقه ممنوعه فرستاده شدند تا به پاکسازی و نظارت بر منطقه بعد از فاز اولیه اضطراری حادثه کمک کنند. در پاکسازی‌کننده‌ها خطر ابتلا به آب‌مروارید اندکی از سطحح معمول بالا‌تر است، و احتمالا اندکی خطر ابتلا به سرطان خون نیز وجود دارد.

۷. تحقیقات متعدد تلاش کرده‌اند تا براورد کنند که در ‌‌‌نهایت، چرنوبیل سبب مرگ چه تعداد انسان در سراسر اروپا خواهد شد، ولی پاسخ‌های آن‌ها از چندهزار تا چند صدهزار نفر در نوسان است. سرطان سبب مرگ تقریبا یک چهارم اروپایی‌ها است، در نتیجه، به گفته همه‌گیر‌شناسان احتمالا تعیین تاثیرات چرنوبیل بر سرزمین‌های دوردست کاری غیر ممکن خواهد بود. علاوه بر این، تمرکز بر روی چنین اعداد ناملموسی، ممکن است توجه عموم را از اثرات اجتماعی به‌مراتب وسیع‌تر حادثه منحرف کند. در اوکراین و بلاروس که ضربه سختی از تکه تکه شدن اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ خورده‌اند، به نظر می‌رسد که ترس پایدار از تشعشع با یک نوع احساس نومیدی همراه باشد که با نرخ بالای اعتیاد به الکل و دخانیات ارتباط دارد؛ فاکتورهایی که تاثیرات به مراتب بیشتری بر روی سلامتی دارند.

چند تحقیق در مورد چرنوبیل، افزایش کوچکی را در نرخ سرطان سینه (خاص زنان) و بیماری‌های قلبی مشاهده کرده‌اند، ولی عوامل دیگر را عادت‌های تغذیه‌ای، مصرف الکل و دخانیات در نظر نگرفته‌اند. و به رغم اینکه برخی از پژوهشگران ادعا کرده‌اند که افزایشی را در جهش‌های ژنتیکی در فرزندان والدینی که بعد از چرنوبیل در معرض تشعشع قرار گرفتند مشاهده کرده‌اند، هیچ مدرک مشابهی از تاثیرات وراثتی، حتی در فرزندان ژاپنی‌های جان به در برده از بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی، مشاهده نشده است. این بازماندگان ژآپنی در مقایسه با چرنوبیل، در معرض سطوح خیلی بالاتری از تشعشع بوده‌اند.

به گفته کار‌شناسان، این بدان معنی است که هنوز شکاف بزرگی در درک کلی ما از اثرات سلامتی چرنوبیل وجود دارد. مشکل در اثر طبیعت جزئی‌نگر تحقیقات پیشین بد‌تر هم شده است.

۸. در پایان اگر بخواهیم مقایسه‌ای بین انفجار رخ داده در چرنوبیل با بمب اتمی که هیروشیما در ژاپن را با خاک سان کرد انجام بدهیم باید گفت حادثه چرنوبیل تقریباً ۴۰۰ بار قوی‌تر از بمبی بود که در هیروشیما منفجر شد. هرچند بمب‌های اتمی که توسط کشورهای مختلف به صورت آزمایشی در فاصله سال‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰ منفجر شدند، ۱۰۰ تا ۱۰۰۰ برابر بیشتر از چرنوبیل ماده رادیواکتیو وارد طبیعت کردند.

۹. حادثه چرنوبیل با تمام فجایع و اثرات سویی که داشت، تبدیل به بزرگ‌ترین تجربه بشر برای مقابله با نیروگاه‌های اتمی و اتفاقات و رخداد‌های غیر قابل پیش بینی آن‌ها بدل شده است. به نوعی که در حادثه فوکوشیما، بسیار از آموزه‌های این نیروگاه استفاده شد. اما هم چنان بسیاری از کار‌شناسان معتقدند نیروگاه‌های هسته‌ای، بیش از اینکه انرژی مفید تولید می‌کنند، مخرب و زیان بار هستند. این در حالی است که، به پشتوانه دانش فنی کشوری نیروگاه بوشهر راه اندازی شده است، که شاهد چندین مورد فاجعه از نیروگاه‌های ساخت آن کشور در سراسر جهان بوده‌ایم.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

این مطلب ابتدا در سایت بامدادخبر منتشر شده بود.